دکتر محمودرضا اثناعشری* عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

پست الکترونیک:  m_asnaashari@mpnu.ac.ir

 

 

 

 

چکیده:

بیماری شاربن یا آنتراکس یا سیاه زخم یکی از امراض مسری و کشنده دامها است که به صورت حاد یا فوق حاد بروز می کند و انسان و بیشتر جانوران خونگرم نیز به آن مبتلا می شوند. عامل بیماری شاربن باسیلوس آنتراسیس می باشد که یک باکتری هاگزا بوده و به همین دلیل در خارج از بدن و در شرایط نامساعد تا سالیان متمادی می تواند قدرت بیماری زایی خود را حفظ کند. بیماری شیوع جهانی داشته و در ایران نیز شیوع پائینی دارد اما می تواند تلفات و خسارات سنگینی را به بار آورد. در ضمن به دلیل زئونوز بودن از اهمیت خاصی برخوردار است. انسان معمولا به فرم پوستی و تنفسی آن دچار می شود، با اینحال عفونت عمومی و حاد شاربن در انسان هم بروز می کند. در این مطالعه که به منظور تعیین میزان شیوع شاربن گاوی در گاوهای ارجاعی به کشتارگاه های استان مازندران به مدت یک سال در سال 1387 با بازرسی پیش از کشتار در اصطبل انتظار و بازرسی پس از کشتار با معاینه پوست و لاشه در سالن کشتارگاه انجام شد مجموعا 86963 راس گاو مورد بررسی قرار گرفت و هیچ موردی از ابتلا به شاربن در این بررسی مشاهده نشد. عدم مشاهده بیماری شاربن در کشتارگاه در طی این مطالعه دلیلی بر ریشه کنی بیماری در سطح منطقه نیست، هرچند نتیجه حاصل از این بررسی می تواند نشان از شیوع بسیار محدود و نادر این بیماری در منطقه باشد. بنابراین نباید از احتمال شیوع بیماری در مزارع پرورشی غافل شد، چرا که با وجود شیوع بسیار کم، این بیماری علاوه بر اینکه منجر به حذف کلی دام از مزارع پرورشی می شود، می تواند تهدیدات بزرگی را برای سلامت عمومی جامعه فراهم سازد.

 

واژه های کلیدی: شاربن، گاو، شیوع، کشتارگاه، مازندران.

 

1- مقدمه:

بیماری شاربن یا آنتراکس یا سیاه زخم یکی از امراض مسری و کشنده دامها است که به صورت حاد یا فوق حاد بروز می کند و انسان و بیشتر جانوران خونگرم نیز به آن مبتلا می شوند. عامل بیماری شاربن باسیلوس آنتراسیس می باشد (تاج بخش، 1385) که یک باکتری هاگزا بوده و به همین دلیل در خارج از بدن و در شرایط نامساعد تا سالیان متمادی می تواند قدرت بیماری زایی خود را حفظ کند. بنابراین در مناطقی که خون، ترشحات و اندامهای مبتلایان به شاربن رها شده باشد، خاک آن منطقه تا سالهای زیادی آلوده خواهد بود. با این حال با واکسیناسیون پی گیر در مناطق آلوده از اشاعه آن می توان جلوگیری نمود. بیماری شیوع جهانی داشته و در ایران نیز شیوع پائینی دارد اما می تواند تلفات و خسارات سنگینی را به بار آورد. در ضمن به دلیل زئونوز بودن از اهمیت خاصی برخوردار است. در میان جانوران اهلی، گوسفند، بز و گاو بیش از همه به عامل بیماری شاربن حساس هستند. پس از نشخوارکنندگان، تک سمی ها حساسیت بیشتری داشته و بیشتر پرندگان در برابر آن مقاوم هستند. انسان نیز به عامل شاربن حساس بوده و معمولا به فرم پوستی و تنفسی آن دچار می شود، با اینحال عفونت عمومی و حاد شاربن در انسان هم دیده شده است (فرودی، 1387). وقتی هاگ باکتری همراه با علوفه توسط حيوان بلعيده مي شود، بزودی به فرم رشته ای تبديل می گردد و بوسيله کپسولی محافظت می شود که اين فرم رشته ای در مخاط حلق و يا روده ايجاد خيز کرده و سپس به عقده های لنفاوی رفته و در آنجا تکثير مي يابد و به خون و طحال می رود. اين بيماری از طريق گوارشی، تنفسی و جراحات پوستی منتقل می شود. ميکروب شاربن به طور مستقيم از حيوان آلوده به حيوان سالم منتقل نمی شود. اين ميکروب در بافتهای حيوان مبتلا وجود دارد و کمی قبل از مرگ از راه ترشحات مختلف به خارج دفع می شود. همچنين لاشه حيوانات تلف شده اگر کالبدشکافی شود و يا در دسترس پرندگان و حيوانات شکاری مثل سگ قرار گيرد، به طور وسيعی ميکروب را در خاک پراکنده می کند. همچنين اين باکتری می تواند بوسيله جريان آب، حشرات و يا مدفوع دامها مبتلا انتقال يابد (فرودی، 1384).

2- مواد و روش کار:

این مطالعه به صورت مقطعی و توصیفی و به منظور تعیین میزان شیوع شاربن گاوی در گاوهای ارجاعی به کشتارگاه های استان مازندران به مدت یک سال در سال 1387 با بازرسی پیش از کشتار در اصطبل انتظار و بازرسی پس از کشتار با معاینه پوست و لاشه در سالن کشتارگاه انجام شد. در این بررسی تمامی گاو های کشتاری در 20 کشتارگاه استان مازندران از نظر آلودگی به شاربن مورد بررسی قرار گرفتند.

3- نتایج:

در این بررسی که در سال 1387 و در تمامی کشتارگاه های استان مازندران صورت گرفت مجموعا 86963 راس گاو مورد بررسی قرار گرفتند و هیچ موردی از ابتلا به شاربن در آنها مشاهده نشد.

4- بحث:

سازمان دامپزشكي كشور مجموعا 147 مورد شاربن در گوسفند و 30 مورد شاربن گاوی را در سال 1374 گزارش نمود. اداره كل دامپزشكي آذربايجان غربي در طي 10 سال اخير 30 مورد ابتلا به شاربن را در گاوها گزارش نموده است. در مطالعه ای که در سال 1383 در دانشگاه علوم پزشکی ارومیه انجام شد 19 مورد ابتلا به بیماری شاربن در انسان در استان آذربایجان غربی گزارش گردید که 6 مورد از موارد ابتلا ناشی از تماس افراد با گوشت آلوده گزارش شده بود. در مطالعه ای که توسط لامعی و همکاران در کشتارگاه صنعتی ارومیه به مدت 9 ماه  بر روی 4074 راس گاو صورت گرفت و در سال 1389 منتشر گردید، نیز هیچ موردی از ابتلا به شاربن گاوی گزارش نشد (لامعی، 1389). عدم مشاهده بیماری شاربن در کشتارگاه در طی این مطالعه دلیلی بر ریشه کنی بیماری در سطح منطقه نیست، هرچند نتیجه حاصل از این بررسی می تواند نشان از شیوع بسیار محدود و نادر این بیماری در منطقه باشد. بنابراین نباید از احتمال شیوع بیماری در مزارع پرورشی غافل شد، چرا که با وجود شیوع بسیار کم، این بیماری علاوه بر اینکه منجر به حذف کلی دام از مزارع پرورشی می شود، می تواند تهدیدات بزرگی را برای سلامت عمومی جامعه فراهم سازد. فرم فوق حاد بيماری طی يک تا دو ساعت و فرم حاد آن طی ٢۴ ساعت باعث مرگ حيوان می شود. در نتيجه جلوهای از يک مرگ ناگهانی را به نمايش می گذارد. دام مبتلا دچار تب شديد همراه با افزايش ضربان قلب و تنفس و پرخونی مخاطات می باشد. اين دامها افسرده و بیحال و دچار اسهال مي باشند و از طريق ادرار خود، خون دفع می کنند که به اين حالت هماچوری يا خون شاش نيز می گويند. گاهی جراحات خيزدار (در اطراف گلو وجناغ سينه) و وجود خون در شير نيز ديده می شود. لاشه دامهای تلف شده در اثر شاربن فاقد صلابت و سفت شدگی هستند و خيلی زود گازدار می شوند و از تمام منافذ طبيعی بدن خون تيره به خارج ترشح می شود که اين خون در مجاورت هوا منعقد نمی شوند. در اين بيماری به هيچ وجه نبايد اقدام به بازکردن لاشه نمود ولی اگر باز شود، طحال که کاملا حالت لجنی پيدا کرده مشهود است. همچنين وجود خون در مثانه، ادم زيرپوستی و بزرگ و پرخون بودن عقده های لنفاوی ديده می شود. شاربن موضعی وقتی بروز می کند که آلودگی از راه پوست انجام شده باشد. اين حالت در انسان بيشتر ديده می شود و در دامها کمتر بروز می نمايد. علت مرگ مربوط به زهرابه ای است که در بدن توليد می شود (نورمحمدزاده، 1376).

بيماری شاربن را می بايست از عوارض زير تفريق داد:

1- صاعقه زدگی:

در اين عارضه مانند شاربن مرگ ناگهانی رخ می دهد ولی معمولا با سوختگی مو و پشم حيوان همراه است. همچنين با توجه به سابقه وجود طوفان و رعد و برق می توان به اين عارضه پی برد.

2- مارگزيدگی:

اين عارضه نيز باعث مرگ ناگهانی می شود ولی در اطراف محل گزش تورم موضعی و قرمزی ايجاد می شود.

3- شاربن علامتی حاد:

در شاربن علامتی، تورم گازدار ايجاد می شود که در شاربن وجود ندارد. همچنين دارای انعقاد خون می باشد که اين عارضه در شاربن ديده نمی شود.

4- بابزيوز:

در اين بيماری همانند بيماری شاربن خون شاش وجود دارد ولی پرخونی مخاطات در آن ديده نمی شود.

5- لپتوسپيروز.

پیشگیری:

به هيچ وجه لاشه حيوانات مبتلا را نبايد باز نمود. اين لاشه ها را فوراً می بايست در گودالی که حداقل ٢ متر عمق دارد دفن کرد و روی آنرا با مقدار زيادی آهک زنده پوشاند و ضمناً به طور جدی با حشرات مبارزه کرد. جهت پيشگيری از بروز بيماری شاربن مي بايست دامها را واکسيناسيون نمود که ايجاد ايمنی در به مدت يکسال می کند و هرساله در اوايل بهار بايد تکرار شود.

درمان:

جهت درمان شاربن می توان از آنتی بيوتيکهای قوی مانند پنیسلين (به ميزان ۵ ميليون واحد دوبار در روز) و يا استرپتومايسين (به ميزان ٨ تا ١٠ گرم درروز عضلانی) و يا اکسی تتراسيکلين (به ميزان ۴ ميلی گرم به ازاء هر کيلو وزن بدن در روز به مدت ۵ روز) استفاده نمود که البته در مراحل پيشرفته بيماری بی اثر هستند (فرودی، 1384).

شاربن در انسان:

انسانها بيشتر در اثر نفوذ عامل بيماری از طريق خراشهای پوستی آلوده می شوند. ولی گاهی از راه تنفس و يا گوارش نيز مبتلا می شوند. شاربن جلدی انسان با ايجاد جوش بی درد در محل دخول ميکروب آغاز می شود که به سرعت گسترش يافته و به قرحه ای (که اطراف طاولهای کوچک رااحاطه کرده) تبديل می شود. اين جراحات ايجاد نکروز قرمز تيره و سياه رنگ می کند. در اثر زهرابه ميکروب، خيز وسيع و تب ايجاد می شود ولي اين بيماری در انسان اغلب درمان پذير است. در شاربن تنفسی ابتدا آثاری مانند سرماخوردگی اتفاق می افتد. ولی بزودی به بيماری شديد ريوی تبديل می شود. دراين نوع آلودگی ميزان تلفات زياد است. شاربن گوارشی (که نادر است) در اثر خوردن گوشت حيوان آلوده ايجاد مي شود و باعث بروز تب شديد، نفخ شکم، دل درد و اسهال خونی شده که معمولا فرد مبتلا تلف می شود (لامعی، 1389).

 

منابع:

 

1- تاج بخش، حسن (1385). باکتری شناسی عمومی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ هفتم، صفحه 685-684.

2- فرودی، فرهاد (1387). دامپروری عمومی، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران، چاپ دوم، صفحه82-81.

3- فرودی، فرهاد؛ زند، کامران (1384). دامپروری عمومی، انتشارات پرتو واقعه، تهران، چاپ سوم، صفحه 93.

4- لامعی، روح الله؛ قراگوزلو، محمدجواد؛ وطنخواه، یوسف (1389). تعیین میزان شیوع بیماری شاربن گاوی در کشتارگاه صنعتی ارومیه، مجموعه خلاصه مقالات شانزدهمین کنگره دامپزشکی ایران، تهران، انتشارات جامعه دامپزشکان ایران، کد مقاله 1498، صفحه 262.

5- نورمحمدزاده، فریدون (1376). بیماریهای گاو، انتشارات نوربخش، تهران، چاپ اول، صفحه 50-49.